Халқ амалий санъати

Музейимизнинг мазкур бўлими ўзига тан ҳусусиятга эга бўлиб, ўзининг етакшилиги билан ажралиб туради. Мазкур бўлимга 19.. йили асос солинди. Қорақалпоқ халқининг амалий санъати жуда бой ва серҳира бўлиб, у ўтган, яъний йигирманчи асрдан бошлаб илмий тарафдан чуқур тадқиқ этила бошлади. Мазкур илмий тадқиқотлар белгили шарқшунослар бўлган С.П.Толстов, Н.А.Баскаков, А.Л.Мелков, Т.А.Жданко, А.С.Морозов ва бошқа чет элли ва маҳаллий олимлар тарафидан амалга оширилди ва оширилмоқда.Бу тадқиқотчиларнинг илмий тадқиқотларига қадар Қорақалпоқ халқининг амалий санъати хақидаги маълумотлар жуда оз бўлиб, улар турли нашрларда сийрак учраб,уларда бул халқнинг амалий санъати хақида аниқ бўлмаган тучунчаларни берар эди. Лекин 1959 йили Ўзбекистон Фанлар Академиясининг Қорақалпоғистон филиали ва музейимизнинг ташаббуси билан амалга оширилган кенг кўламли  ишлари натижасида Қорақалпоқ халқининг амалий санъати, унинг келиб чиқиши, ривожланиши ва ҳозирги кундаги ҳолатини тўла билиш имконига эга бўлдик.

Сабаби ЎзФА Қорақалпоғистон филиали ва музейимиз Қорақалпоқ халқининг амалий санъати ва унга оид бўлган предметларни йиғиб, бебаҳо коллекцияларни яратди. Ҳозирда, шу йиғилган коллекция музейимизда эҳтиёткорлик билан сақланиб, унинг сони янги коллекциялар эвазига ортиб бормоқда.
ХХ асирга қадар қорақалпоқлар асосан амалий ҳунормандчилик билан шуғуланиб келган. Қорақалпоқларда хунармандчиликнинг гиламдўзлик, нақошлик, тўқмачилик, қуроқчилик, заргарлик, темирчилик, териге ишлов берич ва ёғоч уймокарлиги каби турлари юқори даражада ривожланган.

Қорақалпоқ халқининг амалий санъатининг ўзига ҳослиги бу унинг замонавий  интерерларда тўла қўлланилиши ва декаратив безаклар билан уйғунлашуви бўлиб топилади. Бу халқ тарафидан яратилган ва яратилаётган амалий санъат асарлари доимо ўзининг ажиблиги билан ажралиб, уларда биз бу халқнинг ўтмишин, турмуш тарзин ва ўзлигин тўла кўра оламиз. Масалан  қорақалпоқларнинг тўқмочилик хунари асосида яратилган гиламларда биз ананавий бўлган орнаментлар композициясин, ранглардаги ўзига хосликни, шунунгдек рангларда учрайдиган кўплаб ўзгаришларга қарамастдан ундаги (гиламлардаги) асосий ранглар композициясининг доимийлигин кўрамиз.  
Маълум бўлганидек Қорақалпоқ халқининг амалий санъатида унинг миллий юрти (қорауйи) ва либослари катта ахамият касб этади. Миллий юртнинг (қаруйнинг) савлати ва чиройини келтириб тиклач (йиғич) қорақалпоқлар учун жуда ахамиятли бўлган. Рельефли ва текис намуна негизида ишлаб чиқилган қорақалпоқ юрти ва унинг қўшимча буюмлари асосан пахтадан, жун ва ипакдан ишланиб, улар чиройли нақшлар билан безатилган. Қарақалпоқларнинг юртида асосан жигарранг, оқ ва қизил ранглар қўланилиб, жуда очиқ ранглар учрамайди. Бу халқнинг миллий либослари ҳам узининг чиройли бишими ва кийиб юргандаги қўлайлиги билан ажралиб асосан пахтадан, жун ва ипакдан тикилган.

Кашта(лаб) тикиш асосан ёш қизларнинг, келинчакларнинг, ўрта ва катта ёшдаги хотин-қизларнинг либосларини безаш учун қўлланилган. Бу кўрсатилган уч кўрсаткиш, яъний ёш қизлар, келинчаклар, ўрта ва катта ёшдаги хотин-қизларнинг миллий либосларини тикиш жуда катта усталикни, топқирликни ва итиборни талаб этган. Сабаби улар учун махсус тикилган миллий либослар улардаги ёшликнинг бокиралигин, ўрта ёшдаги йош ва ғайратни, шунунгдек катта ёшдагиларга тан бўлган донолик ва кексаликни ўзида гавдаландира олган.

Маҳорат билан хар бир ёшга махсус тикилган миллий либослар ўзининг ранглари ва безаниш буюмлари билан бир биридан ажралиб турган.  Масалан тўқ кўк рангдаги канопдан тўқилган матодан ишланган, шунунгдек тўғри кенг бишимга эга бўлган кўк кўйлакнинг (көк көйлек) кўкрак қапасидан то оёғига қадар оралиқ тўқ қизил  ва оқ рангдаги майда иплар билан кашталанган.

  

Яна йупқа кумуш бўлагидан ишланиб, феруза, маржон ва бошқа да тошлар билан безалган тобелик буларнинг хамаси ёшликни гавдаландирувчи образ яратган. Бунга қўчимча қорақалпоқ аёл қизларининг зарурий бош кийими киймешек, шунунгде жундан таёрланиб қизил мато билан қопланган ва метал барглар билан безатилган юмшоқ бош кийим сәўкеле, жипек жегде, каби безаниш буюмлари буларнинг бари қорақалпоқ халқининг миллий либосларининг мажмуасини ташкил этади.

Бу либослар асосан олтин, кумиш, маржон, феруза, ва сердолик каби қимат баҳоли материаллар ва тошлар билан безатилган. Катта ёшдагиларнинг кундаликли миллий либослари ёш қизлар, келинчаклар ва ўрто ёшдагиларнинг либосларидан ўзининг ранги, бишими, шакли, кўриниши ва ишланиш технологияси билан ажралиб турган. Масалан очиқ рангдаги, асосан пахтадан ишланган материалдан яратилган ақ көйлек, (оқ кўйнак) ақ киймешек, (бош кийим) ақ жегде катта ёшдаги хотин-қизларга махсус тикилган бўлиб, у ёшларнинг ва ўрта ёшдаги хотин қизларнинг либосларидан тубдан фарқ қилган. Улар кўпинча тўқ қизил ранглар билан кашталанган.

 

Қорақалпоқ халқида безаниш буюмлари асосан балоғатга етган қиз бола ва ёш келинчаклар учун махсус ишланган. Ёш, балоғатга етган қиз учун ота уйида ишланган безаниш буюмларин хар бир қиз ўзи янги келин бўлиб тушган уйига ўзи билан олиб кетадиган бўлган. Янги тушган келинчак биринчи фарзанди тўғилганидан сўнг безаниш буюмларини оз сонда, ёши катта хотин-қизлар эса уларни ёшига мос равишда (жуда оз сонда) тоқиб юрадиган бўлган. Безаниш буюмларидан ташқари қорақалпоқ хунармандлари болаларни кўз тегишдан асрайдиган туморлар, эркакларнинг бел боғи учун  метал илгаклар, отлар учун эгар-жабдуқ ва кундалик истеъмол буюмларин жуда моҳирлик ва дид билан ишлаган. Бу безаниш буюмлари асосан сердолик билан қаришган кумуш металдан ишланиб, ундаги нақшлар олтин иплар билан ишланган. Бундан ташқари кўк-яшил рангдаги феруза, қизил рангдаги маржон тошлари безаниш буюмларида кенг ишлатилган.

Қароқалпоқ халқининг хотин-қизларининг олтин билан ишлов берилган  бош кийимлари булар гүмис тахыя, төбелик ва сәўкеле бўлиб ҳисобланади. Бу бош кийимларда яшил феруза ва қизил рангдаги маржон тошларининг сероблигини кўрамиз. Ушбу номи аталган уч бош кийим қорақалпоқ халқининг санъати қадимдан бой бўлганлигини кўрсатади.
Шунунгдек қорақалпоқ халқи ўзининг кундаликли турмушида моҳирлик билан ишланган жуда кўп исътемол буюмларини фойдаланган. Масалан санъат намунаси бўлган шанашни олиб қарайдиган бўлсак у аппликация (қурақ) йўли билан ишланиб, унинг шакли трапецияга ухшаш бўлиб, асосан теридан ва канопдан тўқилган матодан ишланган. Ўтмишта шанашта, ун, дон ва бошқада майда донли ўнимлар сақланган. Шанаш геометрик ва шохли кўринишга эга нақшлар билан безатилиб, катта хажмли игна билан тикилган иплар ўзининг тасирлилиги (экспрессивлиги) билан ажралиб туради.
Қорақалпоқ халқ қўл ҳунарида терига ишлов бериш ва унга нақш солиш бу асосан эркак уста тарафидан амалга оширилган. Масалан жипек жона бу ипакдан ишланиб, мис билан безатилган. Яна халқимизнинг қўл хунари махсули бўлган чайнок ва пийолаларни солиб юрадиган шынықаб хам теридан моҳирлик билан ишланган. Халқимизнинг ёғошқа ишлов бериш хунаридан вужудга келган ўнимларига тўқталадиган бўлсак унда биз музейимизда сақланаётган қарауйнинг ергенеги, токча вазифасини бажарувчи сандық ва сабаяқни атаб ўтсак бўлади. Бундан ташқари қорақалпоқ халқимизнинг овқатланиш буюмлари (табақ, шөмиш, қасық в.б) ёғоштан ишланиб, улар жуда шинам ва қулай бўлиб халқимиз кўшиб юрган вақтида буларни ўзи билан олиб юриш осон бўлган. Қорақалпоқ халқининг амалий санъатида ёғошга монументал шакл бериш орқали санъат намуналарин яратиш XIX асир сўнги ва XX асир бошига туғри келиб ҳозирда мунтазам ривожланмоқда. Музейимизда сиз бу асосида ишланган санъат намуналарин яқиндан кўра оласиз.