3 ноября 2022
QARAQALPAQ XALQÍNÍŃ ER ADAMLARÍNÍŃ MILLIY KIYIMLERI.
Qaraqalpaqstan Respublikası I.V.Savickiy atındaǵı mámleketlik kórkem óner muzeyiniń Etnografiya bólimi baslıǵı Aygúl Pirnazarova
Qaraqalpaq xalqınıń er adamlarınıń kiyimi haqqında aytqanımızıda eń dáslep bas kiyimlerge túsinik beremiz. Milletimizdiń atı menen atalıwshı qalpaqtan baslanatuǵın bas kiyimlerdiń de bir neshe túri bar. Shógirme, qurash, degeley, bórik, soppas, qulaqshın, jataq malaqay, taqıya, toppı, malaqay usaǵan bas kiyimler biziń milliy bas kiyimlerimiz bolıp esaplanadı. Ulama,mola,iyshan, qazılar baslarına uzın gezlemelerden sálle oraytuǵın bolǵan. Bas kiyim ushın jún, qoy terisi, túlki,qasqır, qarsaq, qoyan hám tıshqan terilerinen paydalanǵan. (Bir jılǵa tıshqan terisi de shıdaydı degen sóz buǵan mısal). Iylengen mal terileri ayrım bas kiyimlerdiń tısı ushın qollanılǵan. Bul bas kiyimler basqa xalıqlardıń bas kiyimlerinen ádewir ózgesheliklerge iye.
Ayaq kiyimler báykemi etik, gewish -mási, sherim etik, bılǵarı etik dep atalıp bulardı etikshiler tigetuǵın bolǵan. Báykemi etik kórinisi jaǵınan ádewir dárejede kórkem ayaq kiyim bolıp, sırtı toyǵın sarı reńde, qonıshı uzın, joqarısında qayırıp qoyıwǵa qolaylı etip islenip kesilgen jeri (jırmıshı) bar. Usı ayaq kiyimlerdiń katarında teriden islengen, etikshiler tayarlagan gewishtiń ornı ayrıqsha, sebebi gewish jińishke gumis hám mıs sım menen naǵıslap tigilgen. Gewish tigiw ushın teri jaksılap iylenedi,kelipke salıp ayaktıń kolemine ılayıqlap etikshiler tigedi. Er adamlardın gewishlerinde biyik okshe bolmaydı hám nagıslanbaydı.
Sırtqı kiyimler kóylek, shapan, shekpen, seń-seń postın, ton, gúpi, gúrteshe. Bulardan basqa tayshaxı, qılqa ton degen kiyimler de bolǵan, biraq bular haqqında tolıq maǵlıwmat joq. Ayrım awızsha maǵlıwmatlar boyınsha qılqa ton qoy júni sırtına qaratılıp tigilgen kiyim bolsa kerek. Tayshaxı atlı kiyimdi mergen, batır adamlar kiygen dep te aytıladı.
Kóylek ápiwayı aq súp tawardan, bózden oyma jaǵalı etip tigilip, jaǵa jiyeklenedi. Shapandı tayarlaw ushın dáslep paxtanı shigitinen tazalap, sońınan urshıqta qoldan iyirgen. Jińishke, bir tegis etip qoldan iyirilgen sabaqlardı qozaqta (ruchnoy stanok) toqıǵan.Qozaqta toqılǵan «bóz» dep atalǵan ensiz tawardı keń kólemli etip pishken. Onıń etek beti keń bolıwı ushın eki qaptalına «shabıw» salǵan. Atqa mingende tarlıq etpewi ushın shapannıń eki shalǵayına «jırmısh» salıp keńeytken. Jaǵasınıń ońir tusında eki tárepi sál shıǵıńqı (vıstup) bolıwı menen er adamlardıń shapanları qız-kelinsheklerdiń shapanlarınan ajıralıp turadı. Jaǵası, etegi, eki shalǵayı, ulıwma shapannıń qır dógeregi ensiz toyǵın qızıl yamasa qonır reńli sabaq penen jiyeklengen. Shapan shıt tawar menen astarlanadı. Shapanlardıń bir neshe túri bolıp olar: sırıma shapan, jalań shapan, móreli shapan dep ataladı. Jalań shapan degenimiz astarsız boladı, sırıma shapan astar menen qosıp sırıladı, al, móreli shapan bolsa júdá sıylı kiyim bolıp bunday shapandı toy-merekelerdi ǵana kiygen. Onıń móreli dep atalıwı jıltır kórinisinde bolıp bul bózge júweri undı jaǵıp awır tas penen ıskılawdıń nátiyjesinde islengen.
Shekpen de er adamlardıń kiyimi, kóbinese túye júninen, eshki júninen islengen. Bunıń isleniwi de shapannıń tayarlanıw usılınday boladı, ayırmashılıǵı shekpen astarsız boladı. Kórinisi judá keń bolıp, onı kiygen adam arqayın jumıs isley alıwı kerek bolǵanlıqtan shekpenge de jırmısh salınadı. Shekpen jumıs islew barısında keńligi menen kesent etpewi ushın eki shalǵayın belge buwılǵan belbewge qayırıp ildirip qoyatuǵın bolǵan.
Er adamlar kiygende jarasıp turatuǵın, shapan menen shekpenniń sırtınan beline buwatuǵın «degment belbew», « qamar belbew» dep atalǵan belbewlerdiń sáni óz aldına bolıp, bunday belbewler teriden, ushıǵadan hám túkli toqıma tawardan islenip, ústine gúmisten qaslar hám toǵalar salınǵan. Belbewdiń bezewlerin zergerler soǵatuǵın bolǵan. Belbewlerge pıshaq salatuǵın qın, shay qalta sıyaqlı kerekli zatlardı ildirip júrgen. Bunday belbewler erte dáwirde de bolǵan.
Er adamlardıń eń baslı sıylı kiyimi qoy terisinen tigiletuǵın seń-seń postın terini iylep tigiletuǵın saltanatlı qıs kiyim bolıp teri málham bolǵannan keyin anar suwı juritilip sarıǵa boyaladı, júni ishke qaratılıp astarsız tigiledi, sońınan jawırnına úsh múyeshli ayshıq (jawrınsha, duwashıq) qoyıladı. Seń-seń postınnıń sırtına qır átirapına sızıq-sızıq «shetene» (bul gezleme túrkmen xalqında oǵada kóp paydalanıladı) degen gezlemeden ádip salınadı. Ton dep atalǵan qıs kiyimi de qoy terisinen tigiledi, biraq júni postınnan kelte etip tegislep qırqıladı, kiyimniń ózi de dizeden joqarı uzınlıqta boladı. Gúrteshe jeńsiz kiyim,kelte kóriniste, astarlanadı, juqa etip paxta salınıp maydalap sırıladı. Gúpiniń gúrtesheden ayırmashılıǵı uzın jeńli,uzınlıǵı bókseden tómen túsip turadı, bul da paxta salıp sırıp tigiledi. Tómengi kiyimler yamasa ish kiyimlerge shalbar,ápiwayı til menen aytsaq ıshtan,dizkiyim,dambal dep atalǵan kiyimler kiredi. Bularda paxta gezlemesinen tigiledi. Qısta kiyetuǵınları astarlanıp , paxta salınıp sırıp tigilgen. Beldemesine shıyratılǵan sabaqtan islengen ıshqır ótkerilip ońın eki shetine pópek salınǵan, bul ıshqır baw dep ataladı.
© 2014. Копирование и использование материалов возможно только с разрешения Администрации музея. Контактная информация.