14 mart 2023

 

Soraw.

Zergershilik buyımlarındaǵı naǵıslar menen kesteshilikte qollanılatuǵın naǵıslar arasında parıqlar barma? Ulıwma qaraqalpaq zergeshilik ónerinde qollanılatuǵın naǵıslardıń qanday ózine tán ózgeshelikleri bar?

Juwap.

Qaraqalpaq naǵısı uzaq tariyxıylıǵı hám sonıń menen birge kóp funkcionallıǵı menen ajralıp turatuǵın quramalı sistema bolıp  esaplanadı. Naǵıslaw ónerin tariyxıy-etnologiyalıq tárepten izertlew xalıqtıń etnikalıq tariyxın basqa xalıqlar menen baylanısların úyreniwde, házirgi zamanda milliy dástúrlerdi tiklewde hám saqlap qalıwda úlken áhmiyetke iye. Qaraqalpaq xalıq qol ónerinde dástúriy naǵıslardan paydalanıw xalıqtıń materiallıq hám ruwxıy mádeniyatındaǵı kózge taslanatuǵın qubılıs bolıp tabıladı.

Qaraqalpaq milliy kiyimlerinde, zergerlik buyımlarında naǵıslar arqalı xalıqtıń ómir jolı sáwlelengen. Sonlıqtan kórkem óner tanıwshılar, etnologlar ushın dástúriy naǵıslardı úyreniw tek teoriyalıq mashqala ǵana emes, al búgingi kúnde xalıqqa tán tiykarǵı ózgesheliklerdi ańlap, túsiniw, analizlew, házirgi dóretiwshilerge, ónermentlerge jańa impul'slar bere alatuǵın tiykarǵı tendenciyalardı anıqlaw zárúrligi bolıp tabıladı.

Qaraqalpaq xalqı qol ónerinde bar bolǵan naǵıslardı tiykargı tórt túrge bóliw múmkin:

1.         Geometrialıq naǵıslar

2.         Zoomorf naǵıs motivleri

3.         Ósimlik naǵıs motivleri

4.         Naǵıslaw ónerinde predmetlerdiń kórinisi

Geometrialıq naǵıslar kelip shıǵıwı jaǵınan eń eski hám ań ápiwayı naǵıslar qatarına kiredi. I.V.Savickiy aytqanınday «geometrialıq naǵıslar elementleri tuwrı, sınıq, tolqın tárizli sızıqlardan, shtrixlerden kletkalardan, romlardan, rozetkalardan, izinshe sheńberlerden, yarım sheńberlerden, badam tárizli figuralardan ibarat».

Zoomorf naǵıslar qaraqalpaq xalqı naǵıslaw ónerinde eń kóp tarqalǵan motivlerlerden bolıp esaplanadı. Ol qol óneriniń barlıq tarawlarında hám kesteshilik hám zergershilikte keń qollanıladı. Zoomorf naǵıslar arasında kóp ushırasatuǵını bul «múyiz» motivleri bolıp tabıladı. «Múyiz» - Orta Aziya, Kavkaz hám Sibir xalıqlarınıń naǵıslaw óneriniń tiykarǵı elementleriniń biri bolıp sanaladı. Bul element óz gezeginde sharўashılıq penen shuǵıllanatuǵın qáwimlerdiń simvolı bolǵan.

Dúnyanın barlıq xalıqlarında ósimlik kórinisindegi naǵıslar gezlesedi. Qaraqalpaq zergerlik hám kesteshiliginde ádette tamamlanbaǵan pútin bir ósimlik súwretlenbeydi. Onıń tábiyǵıy forması sxematik túrde beriledi (japıraqlı gúller, qamıs h.t.b). Eń keń tarqalǵan motivler bolsa «gúl» hám «japıraq» bolıp esaplanadı.

Qaraqalpaq qol ónerinde turmıslıq buyımlardıń ayrıqsha stillestirilmey tolıq suwretleniwi jaǵdayı predmet bólekleriniń súwretleniwine qaraǵanda kóbirek ushırasadı. Predmetlik xarakterdegi naǵıslarda kóbinese hayal qızlardıń taǵınshaqları (sırǵa, shınjır), balıqshılıq predmetleri, ónermentshilik instrumentleri (kelep aǵash, tikesh, shılawısh) sıyaqlı predmetler suwretlengen.

Qaraqalpaq zergershilik ónerinde de kesteshilik ónerinde de keltirilgen naǵıslar ráńbereń, hám ózine tán ózgesheliklerge iye. Joqarıda keltirilgen naǵıslar toplamı eki túrdegi ónermentshilik úlgilerinde de ushırasadı. Olardaǵı ayırmashılıq bolsa tikkeley material menen baylanıslı. Yaǵnıy tawar hám temir materialın esapqa alǵan halda olardaǵı motivlerde ózgerisler júzege keledi.

---

<< Ushrasıw   DAǴAZA >>

 

---