18 августа 2022 года
Xalqımızdıń ónerleriniń arasında búgingi kúnge joytılmay tolıq kelip jetken túri-quraq bolıp esaplanadı. Quraq quraw kóp ellerge taralǵan óner bolıp mayda gezlemelerdiń qıyındıların bir-birine biriktirip tigiw arqalı kólemli, kórgende kózdi tartatuǵın zatlar islengen. Qaraqalpaqstanda quraq óneri barlıq jerde ushırasadı. Bul hár túrli reńli tawardı hár qıylı kólemde geometriyalık kórinislerde qıyıp alıp, olardı biriktirip tigedi hám solardıń nátiyjesinde naǵıslar payda boladı. Kóbinshe tórt múyeshlik, úsh muyeshlik, uzınsha tórt múyeshlik,eki tárepi teń úsh múyeshlik, ayrım jaǵdaylarda romb, iyrekeylerdi hár túrli etip tigedi.Usılay etip tigilgen quraqlardıń báriniń ózine tán ataması boladı. Mısalı:«segizaq» , «shiyquraq», «gilemquraq», «jarǵı tis», «oraq tis»,«qırqtırnaq», «hárdemqıyal»,«gúl jaydı» atamasındaǵı quraqlardan burınǵı waqıtları kórpeshe, dastıq kóz, dásturxan, kergiler tikken. Sonıń menen birge kishkene balalarǵa arnap quraq gúrte, quraq shapan, quraq dorbalar qurap kiygizgen. Quraq quraw ónerinińde ózine tán mánisi bar, bul, birinshiden únemlewdi, yaǵnıy úlken kólemli kiyimlerdi tikken waqıtta awısıp qalǵan qıyındılardı zayalamay, olardan puxta paydalanıw arqalı kórkem óner dóretpesin payda etiw bolsa, ekinshiden ırım menen baylanıslı mániske iye. Bunda usı qıyındılar bir-birine biriktirilip quralıp bir pútinlikti payda etse jańa túsken jas kelin menen kuyew birigip, quralıp jaqsı xojalıq bolıp ketsin dep, uzatılatuǵın qızdıń dáskeleriniń arasında arnawlı túrde qurak kórpeshe, dastıq, shımıldıq qas, dasturxanlar bolıwı shárt bolǵan. Bunday zatlardı bolajaq kelin óz qolı menen tikken, onıń quraǵan kuraǵına,tikken kestesine qarap kelindi sınaytuǵın bolǵan.Sonıń ushın da qızlar jas waqıtlarınan baslap ónerdiń barlıq túrin qunt penen úyrengen. Xalıq arasındaǵı «sepli kelin emes, epli kelin kerek» degen sózler usı ónerlerge baylanıslı aytılǵan.
Quraq quraw ushın eń dáslep qalın, juqalıǵın esapqa alıp gezleme tańlap alınadı, sońınan olardıń reńlerine itibar berilip, bir-biri menen úylesimine itibar beriledi hám kerekli kólemde tegis etip qıyıladı. Tawardan quraq quraw ushın álbette, esap bolıwı kerek, sebebi, qıyındılardıń uzınlıǵı, eni ólshep alınıwı tiyis. Sonıń ushın da quraq ushın tawardı qıyıwdan aldın islenetuǵın zattıń kólemin esapqa alıp qanday etip qıyıw kerek ekenine itibar beriledi.Sońınan olardı jerge jayıp qoyıp islenetuǵın zattıń kórinisi payda etiledi. Bir shetinen alıp áste aqırın bir-birine biriktirip tigiwdi dawam etedi.Ádette, quraqtı tikken waqıtları onı ortadan baslaǵan maqul, sonda eki sheti teńdey tegis bolıp shıǵadı. Quraq quraw ushın kóp reńli tawardı onsha kóp paydalanbaydı, eki reń yamasa úsh reńnen paydalanıp, olardı izbe-izlik penen tigiw arqalı bir pútin zattı tigip shıǵadı. Quraq kórpesheni yamasa quraq shımıldıq qastı tikkende ortadaǵı quraq iri etip qıyılǵan tawardan quraladı, al, shetlerine yaǵnıy tórt múyeshine bolsa mayda qıyındılardan úshmúyeshli etip qıyılǵan tawarlardan aynaldırıp «jarǵı tis», «oraq tis» quraqların tigedi. Sonda tolıq tamamlanǵan kórkem óner dóretpesi jaratıladı. Quraq quraw búgingi kúnge túp nusqası saqlanǵan halda jetip kelgen ónerlerdiń biri bolıp, xalıqtıń kúndelikli turmısında keń paydalanılǵan, burında, házir de hár bir úyde bul óner túriniń birqansha úlgisi ushırasadı. Zaman talabına say jarqın reńli tawarlardan quraq quraw keń en jayıp, bazarlarımızda kórgen kózdi toydıratuǵın quraqlar satılıp atır.Uzatılatuǵın qızǵa arnalǵan dáskelerdiń arasında quraqtan islengen zatlar kem-kemnen kóbeyip, tolıǵı menen quraqtan islengen shımıldıq, bir neshe kórpeshe, dastıq, kópshik qaplar qızdıń júgine jarasıp bul ónerdiń qádiri kún-kúnnen artıp atırǵanı ras. Sońǵı waqıtları «gilem quraq» atamasındaǵı quraqtan tigilgen úlken kólemli quraqlardı diywalǵa tutıw, aynaǵa tutılatuǵın perdelerdiń shetine quraqtan jiyek salıw, kiyimlerdiń jaǵasın, jeńin mayda quraqlar menen jiyeklew úrdiske aynalıp atır. Eń quwanarlıq jaǵday qalamız miymanxanalarınıń orınlıqları, divanlarınıń ústine milliy quraqlar jabılǵan.
Bunday gózzallıqtı kórgen hár bir miyman quraq ónerine itibar beretuǵını sózsiz, demek, ásirler dawamında saqlanıp, geyde ózgeriske ushırap, quraq óneri búgingi kúnge kelip jetken eken, onı tolıqtırıwımız, úyreniwimiz kerek.
Rayonlarda, awıllarda quraq óneriniń sırların, biz bilmeytuǵın atamaların biletuǵın jası úlken apalarımız bolsa olardan bilgenlerin sorap alıp bul ónerdi dawam ettiriwimiz kerek. Sebebi, óner haqqında shıǵarılǵan kitaplarda bul óner tuwralı maǵlıwmat oǵada az. Belgili ilimpaz, kórkem óner izertlewshisi A.Allamuratovtıń «Máńgi miyras» kitabında azǵana jazılǵanın esapqa almasaq basqa kitaplarda quraq tuwralı jazılmaǵan. Mekteplerde miynet sabaǵında bul ónerdiń turaqlı túrde úyretilip atırǵanı quwanıshlı jaǵday, jaqında quraqqa arnalǵan bir kitapsha kolledj oqıwshısı tárepinen baspadan shıǵarıldı. quraq qurawdı xalqımızdıń kóp óneriniń biri sıpatında qádirlep, qásterlep, úyrenip, kúndelikli turmısımızda paydalansaq, ata-babalar miyrasın saqlawǵa, keleshek áwladqa jetkeriwge biziń de úles qosqanımız boladı.
Qaraqalpaqstan Respublikası I.V.Savickiy atındaǵı mámleketlik kórkem óner muzeyi etnografiya bólimi baslıǵı A.Pirnazarova.
Xalqimizning amaliy san’atida bugungi kunga qadar to’liq yetib kelgan hunarlaridan biri bu quroq tikish bo’lib hisoblanadi. Quroq tikish ko’p xalqlarda tarqalgan hunar bo’lib, gazlamalarning mayda bo’laklarini bir-biriga ulab tikish orqali ko’rganda ko’zni quvontiradigan har xil buyumlar tikilgan. Quroq tikuvchilarni Qoraqalpog’istonning barcha joyida uchratish mumkin. Ular har xil rangli matoni har xil hajmda, geometrik shakllarda kesib olib, ularni bir-biriga ulab tikishadi va natiyjada naqshlar paydo bo’ladi. Ko’pincha to’rt burchak, uch burchak, uzun to’rt burchak, ikki tomoni teng uch burchak, ba’zida romb va egri-bugri shakllarda ham tikishadi. Shunday qilib quroqlarning barchasining o’ziga xos nomlari bor. Masalan: «segizaq», «shiyquraq», «gilemquraq», «jarǵi tis», «oraq tis», «qiriqtirnaq», «hardemqiyal», «gul jaydi» deb nomlangan quroqlardan avvallari ko’rpacha, yostiq ko’z, dasturxon, kergilar tikgan. Shu bilan birga, kichkina bolalarga atab quroq kurta, quroq chopon, quroq do’rbalar tikishgan. Quroq tikish hunarining ham o’ziga xos ma’nosi bor, bu birinchidan tejashni, ya’ni katta ko’lamdagi kiyimlarni tikgan vaqtda ortib qolgan qiyindilarni isrof qilmay, ulardan ham unumli foydalanish orqali san’at asarini yaratish bo’lsa, ikkinchidan irim bilan bog’liq ma’noga ega. Ushbu qiyindilar bir-biriga ulanib bir butunlikni paydo qiladi, shu sababli, yangi tushgan kelin bilan kuyov quroq kabi birlashib, totuv, inoq oila bo’lib ketsin deb, uzatiladigan qizning sepiga quroq ko’rpacha, yostiq, chimildiq qosh, dasturxonlar qo’shishi shart bo’lgan. Bunday narsalarni bo’lajak kelin o’z qo’llari bilan tikgan, uning quroqlariga, tikgan kashtasiga qarab kelinni sinashgan. Shuning uchun qizlar yoshligidan hunarning barcha turlarini qunt bilan o’rgangan. Xalq orasida “Sepli kelin emas, epli kelin kerak” degan gaplar shundan kelib chiqqan. Quroq tikish uchun eng dastlab qalin yoki yupqaligiga qarab gazlama tanlab olinadi, so’ng ularning ranglariga e’tibor qaratilib, bir-biri bilan uyg’unlashtirilib, kerakli ko’lamda tekis qilib kesiladi. Matodan quroq tikish uchun albatta yaxshilab o’lchash, hisoblash kerak bo’ladi, sababi, qiyindilarning uzunligi eni bir-biriga mos kelmasa quroq tekis chiqmaydi. Shuning uchun matoni qiyishdan avval tikiladigan narsaning ko’lamini hisobga olib qanday qilib qiyilishiga e’tibor berish zarur. So’ng ular yerga yoyilib tikiladigan narsaning shakli yasaladi. Bir chetdan olib asta sekin bir-biriga ulab tikiladi. Quroqni tikishda uning o’rtasidan boshlagan ma’qul, shunda ikki tomoni teng, tekis bo’lib chiqadi. Quroq tikish uchun rang-barang matolar ko’p ishlatilmaydi, ikki yoki uch rang foydalanilib, ketma-ket tikib chiqiladi. Quroq ko’rpacha yoki quroq chimildiq qoshni tikganda o’rtadagi quroq yirik qilib qirqilgan matodan quraladi, chetlariga, ya’ni to’rt tomoniga esa mayda qiyindilardan uchburshak shaklda qiyilgan matolar aylantirib «jarǵi tis», «oraq tis» quroqlarini tikishadi. Shunda to’liq tugallangan san’at asari yaratiladi. Quroq tikish bugungi kunga asl nusxasi saqlangan holda yetib kelgan hunarlardan biri bo’lib, xalqning kundalik turmushida keng foydalanilgan, avval ham hozir ham bu hunarning birqancha namunalari har bir uyda uchraydi. Hozirgi kunda zamon talabiga mos rangli matolardan quroq tikish keng tarqalib, bozorlarimizda ko’rsa ko’zni quvontiradigan quroqlar sotilmoqda. Uzatiladigan qizga atalgan sarpolarning orasida quroqdan tikilgan narsalar ko’payib, hamma joyi quroqdan iborat chimildiq, birqancha ko’rpacha, yostiq, yostiq qoplar qizning sarposiga yarashib, bu hunarning qadri kundan kunga ortib bormoqda. So’ngi vaqtlari «gilam quroq» deb nomlangan quroqdan tikilgan katta ko’lamli quroqlarni devorga osish, oynaga taqiladigan pardalarning shetlariga quroqdan hoshiya tikish, kiyimlarning yoqasi, yengini mayda quroqlar bilan hoshiyalash urfga aylanmoqda. Eng quvonarli tomoni, shahrimiz mehmonxonalarining o’rindiqlari, divanlarining ustiga milliy quroqlar yopilgan.
Bunday go’zallikni ko’rgan har bir mehmon quroq tikish hunariga qiziqib qolishi so’zsiz, demak ushbu amaliy san’at turi asrlar davomida saqlanib, ayrim vaqtlarda o’zgarishlarga uchrab, bugungi kungacha yetib kelgan ekan, uni to’liqtirishimiz, o’rganishimiz kerak. Tumanlarda, qishloqlarda quroq tikish hunarining sirlarini, biz bilmagan atamalarini biladigan yoshi katta buvilarimizdan so’rab, bu hunarni davom ettirishimiz kerak. Sababi, amaliy san’at turlari haqida yozilgan kitoblarda ushbu hunar haqida ma’lumotlar juda kam. Mashhur olim, san’atshunos A.Allamuratovning “Mangu meros” kitobida ozgina ma’lumot berilganligini hisobga olmaganda, boshqa kitoblarda umuman yozilmagan. Maktablarda mehnat darsligida ushbu hunar muntazam o’rgatilayotgani quvonarli holat. Yaqinda quroq haqidagi kitobcha kollej o’quvchisi tomonidan nashrdan chiqdi. Quroq tikishni xalqimizning ko’plab amaliy san’at turlaridan biri sifatida qadrlab, avaylab, o’rganib, kundalik hayotimizda foydalansak, ajdodlarimizning merosini saqlashga, kelajak avlodlarga yetkazishga bizlar ham o’z hissamizni qo’shgan bo’lamiz.
Qoraqalpog'iston Respublikasi I.V.Savickiy nomidagi davlat san'at muzeyi etnografiya bo'limi boshlig'i A.Pirnazarova.
© 2014. Копирование и использование материалов возможно только с разрешения Администрации музея. Контактная информация.